Gmina Płaska

Historia osadnictwa terenów dzisiejszej Gminy Płaska jest silnie zdeterminowana przez warunki przyrodnicze Puszczy Augustowskiej. Czarna Hańcza i Kanał Augustowski stanowiły najstarsze szlaki komunikacyjne regionu. Urodzajne gleby oraz bogactwo ryb w jeziorach warunkowały rozwój osadnictwa na tamtejszym obszarze. Wykopaliska archeologiczne dowiodły, że obecne granice Gminy Płaska stanowiły niegdyś fragment ziem dawnej Jaćwieży (Sudowia, Sudawia). Były to tereny rozciągające się pomiędzy Biebrzą a Niemnem i jeziorem Mamry a rzeką Łęk, zamieszkiwane przez bałtyjskie plemię Jaćwingów do ok. XIII wieku.

Struktura społeczna Jaćwingów opierała się na wzajemnych relacjach plemion zamieszkujących rozlokowane w niewielkiej odległości osady rodowe. Na czele każdego plemienia stała starszyzna. Lud trudnił się łowiectwem, hodowlą owiec i świń oraz leśnych koni zwanych tarpanami. Jak dowodzą wykopaliska, Jaćwingowie uprawiali zboża chlebowe i zajmowali się bartnictwem. Posiadali także spore umiejętności rzemieślnicze, o czym świadczą odnalezione przez archeologów narzędzia oraz ozdoby. Część odkrytych przedmiotów pochodzi z obcych kultur, co sugeruje udział Jaćwingów w wyprawach łupieskich lub handlu wymiennym.

Jak podają historycy, przełom X oraz XI wieku przyniósł początki polskiej oraz ruskiej ekspansji na tamtejsze tereny. Jednak dopiero polsko-rusko-krzyżacka rywalizacja o opanowanie tych ziem położyła kres istnieniu Jaćwieży w 1283 roku. Zdziesiątkowana ludność plemienna rozpierzchła się szukając schronienia na Litwie, Rusi i Mazowszu. Część ludu decyzją Krzyżaków została przesiedlona do Sambii. Z czasem tereny dawnych osad zarosła gęsta puszcza. Spory o ziemie dawnej Jaćwieży zostały rozstrzygnięte dopiero po klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem. W 1422 ustanowiono granicę pomiędzy Krzyżakami a Wielkim Księstwem Litewskim, która przetrwała w niezmienionym kształcie do 1939 roku jako wschodnia granica Prus.

W 2020 roku kultura bartnicza została wpisana na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości. Ta piękna tradycja rozwijała się w społecznościach żyjących w bezpośredniej bliskości terenów leśnych. To las uczył bartników cyklu życia pszczół, opowiadał o ich strukturze socjalnej, rytuałach i nawykach.

Obecnie kultura bartnicza funkcjonuje na obszarach skupionych wokół pradawnych puszcz, gdzie możemy napotkać wielowiekowe barcie leśne lub przydomowe barcie zlokalizowane we wsiach nieopodal puszczy. Są to głównie obszary położone na północnym wschodzie kraju: Puszcza Kurpiowska na Mazowszu i granicząca z Białorusią Puszcza Augustowska, a także Puszcza Białowieska.

Dla mieszkańców Puszczy Augustowskiej opieka nad pszczołami stanowi niezwykle istotny element rodzimej tradycji regionu. To wielopokoleniowa wiedza, praktyki i wierzenia regulujące proces chowu dzikich pszczół. Do tego celu wykorzystuje się tzw. barcie, czyli żywe pnie drzew lub ule kłodowe utworzone ze ściętych pni drzew bartnych. Ważnym elementem kultury bartniczej jest dążenie do zachowania harmonii człowieka z siłami natury. Naturalny cykl dobowy pszczół, codzienne warunki pogodowe, zmieniające się pory roku stanowią główne wyznaczniki praktyk bartniczych. Niestety, odczuwalne w ostatnich latach zmiany klimatu stwarzają realne zagrożenie dla populacji pszczół, a w tym pszczoły augustowskiej. Decyzja UNESCO umożliwia jednak intensyfikację działań mających na celu ochronę tych pożytecznych i zachwycających owadów. Obecnie realizowany jest projekt „Puszcza Augustowska i bartnictwo szansą na uratowanie ostatniej ostoi rodzimej pszczoły augustowskiej. LP – lasy pszczołom pszczoły lasom”. Celem inicjatywy jest zwiększenie liczebności rodzimej rasy pszczoły augustowskiej. W ramach projektu w Nadleśnictwie Gminy Płaska pojawiło się 12 nowych uli przeznaczonych do zadomowienia przez pszczołę augustowską. Docelowo na terenie nadleśnictwa mają zamieszkać 24 pszczele rodziny. By umożliwić im zasiedlenie obszaru, przygotowano także barcie i kłody bartne gotowe do zamieszkania.